Samsun'un tiyatro tarihi

Samsun, tiyatro geçmişi ve yaptığı başarılı çalışmalarıyla hep bir fark yaratmıştır. İlk tiyatro binasının ve tiyatro oyunlarının izlerine M.Ö. 6. Yüzyıl başlarında Samsun’un 3 km. Kuzeybatısında bulunan Toraman Tepe’nin denize uzanan yamaçlarında kurulan Amisos kentinde rastlanır. Define arayanlar Toraman Tepe’nin doğu yamacında bronz heykel parçacıkları bulurlar. Define arayanlar bu yamaçta antik bir tiyatro bulunduğunu iddia ederler. Ancak bugün yeri ve izi belli değildir.  Amisos Kenti ustaları, 20 cm yüksekliğinde Yeni Komedi Maskeleri yapmışlardır. Samsun tiyatro tarihine ışık tutabilecek ayrıntılardan biri de, Dionysos kültürü ile yapılan festivallerde kullanılan bu maskelerdir, Bu maskeler Amisoslu artistler tarafından gittikleri her yere götürülmüşlerdir. 

Samsun’da tiyatro yaşamı, bazı Ermeni gençlerinin Batı dillerinden Ermeniceye çevirdikleri oyunları, amatör müsamerelerde oynamalarıyla başlar. Ermeni oyuncular, daha çok seyirci toplamak için önce hem Ermenice hem de Türkçe temsiller vermeye başlarlar. Ardından yalnız Ermenice oynayanlarla Türkçe oynayanlar ikiye ayrılırlar. Oyunları Türkçe oynayan Güllü Agop’a tepki gösterirler.  Ermeni oyunları, bir yandan Türk tiyatrosunun kurulmasında büyük katkılar sağlarken, diğer yandan da bozuk Türkçeleri ile sahne dilinin gelişmesi için büyük engel oluşturmuştur.
1870, Osmanlı Tiyatrosu için çok önemli bir tarihtir. Sadrazam Ali Paşa’nın desteğiyle Güllü Agop, 10 yıl içinde Türkçe komedya, dram, tragedya ve vodvil oynamak tekelini eline geçirmiştir. Böylece Güllü Agop’un Türkçe oyunlarda rakibi kalmamıştır. Diğer Ermeni tiyatro toplulukları da ayakta kalabilmek için çareyi İstanbul dışına çıkmakta bulurlar.

Samsun’da tiyatronun gelişmesi ve tiyatrocuların yetişmesinde önemli rol oynayanlardan biri de İstanbul’dan Samsun’a gelen Tomas Fasulyeciyan’dır. Fasulyeciyan, 1888 yılında Samsun’a gelir ve burada Osmanlı Ermeni Tiyatrosu’nu kurar. Oyunlarını, Samsun'da açılan ilk tiyatro binası olan Ermeni Kulübünde sergilerler. Aynı dönemde gezici kumpanyalar ve topluluklar da Samsun'da temsil vermekteydi.

Şehrin ikinci tiyatrosu ise 1907'de Nemlizâde Hamdi Bey tarafından yaptırılan ve Ahmet Fehim'in de performans sergilediği bin kişilik Meşrutiyet Tiyatrosu'dur. Nurgiyan Efendi, 1910 yılında Samsun’da Türk ve Ermeni gençlerinden oluşan bir topluluk kurar, Meşrutiyet Tiyatrosu’nda temsiller verirler. 
Bu dönemde Samsun Rumları da kendi tiyatrolarını kurarlar. Rumlar komediden, müzikale kadar her tür oyunu sahnelerler. Bunların yanı sıra Aristo Fanis, Piyaloğlu İshak ve Boduroğlu Tiyatrosu da şehirde varlığı bilinen diğer tiyatrolardır. Cumhuriyet dönemine kadar Samsun’da tiyatro, Ermenilerin ve Rumların elindedir.

Cumhuriyetin ilk yıllarındaki kültürel değişim ortamında tiyatroya özel önem verilmiş, Darülbedayi 1924 yılında Anadolu turnesine çıkmış ve turnenin ilk durağı Samsun olmuştur. 

Samsun Türk Ocağı Temsil Heyeti

1925 yılında açılan Türk Ocağı, 1927 yılında İstiklal Tiyatrosu’nda verdiği temsillerle Samsun’da ulusal tiyatronun da başlangıcını yapmıştır. Babasının tayini nedeniyle Samsun’a gelen Türk tiyatrosunun usta ismi Avni Dilligil, burada sahneye çıkmıştır. Samsun’u ziyarete gelen Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Abdülhak Hamit Bey’in Eşber oyununu izlemiştir. Atatürk, Dilligil’in sahnedeki performansını dönemin valisi Kazım Paşa’ya “Bu çocuğun üstünde ehemmiyetle durmak icap eder. Onda büyük bir kabiliyet ve bu işin geniş bir liyakatı görünüyor. Bu işin kültürünü yaptırın ona” sözleriyle değerlendirmiştir.

Samsun Gençler Mahveli

Türk sinema ve tiyatro tarihinin önemli isimlerinden Vahi Öz, 1928 yılında henüz 17 yaşındayken ilk kez  Samsun Gençlik Mahveli’nde sahneye çıkmıştır. 

Samsun Halkevi Temsil Kolu

23 Nisan 1932 yılında Samsun Gençler Mahveli, Halkevi’ne katılır ve Lütfi Tekin’in başkanlığında Hamdi Akalın, Osman Ulcay, Mitat Canik ve Mazlum İnce’den oluşan Halkevi Temsil Kolu kurulur. Avni Dilligil de bu toplulukla oyunlara çıkmıştır.
Uzunca bir süre tiyatro kayıtlarına rastlanamayan Samsun’da 1955-65 yılları arasında Samsun Eğitim Enstitüsü öğrencilerinin bir takım tiyatro çalışmaları içerisinde oldukları bilinmektedir.
1958-60 yılları arasında Samsun Halk Evi’nde ‘Halk Evleri’ adı altında oyuncu kadrosu yetenekli, amatör ruhlu ve hevesli gençlerden oluşan gençlerden oluşmaktaydı. 1960 yılında grubun dağılmasıyla çalışmalar da sona erer. 
Orhan Erçin, Halit Akçatepe ve Şemsi İnkaya tarafından kurulan Samsun Şehir Tiyatrosu, 1962-63 yılları arasında birçok oyun sergilemiştir. Topluluk, Halk Eğitim Merkezinin restore edilen salonunda genellikle vodvil türü oyunlar sergilemiştir. Orhan Erçin, Meriç Başaran, Ayten Erman, Halit Akçatepe, Şemsi İnkaya, Ertem Bilmen ve Ayhan Ergin gibi birbirinden ünlü ve yetenekli isimleri kadrosunda bulunduran bu tiyatro, beklentileri karşılamaz. Çalışmalar yarım kalınca bu oyuncular da geldikleri yer olan İstanbul’a geri dönerler.
El birliğiyle tiyatro salonu yapılır

1964 yılında bir grup öğretmen yerleşik bir tiyatro kurmaya karar verir. Devlet Su İşleri teknisyenlerinden Celal Caneroğlu ve Subaşı İlkokulu öğretmeni Cemalettin Etli Kavaklıgil’in öncülüğünde Yedinci Bölge Tiyatrosu kurulur, bu tiyatro aynı zamanda Samsun Oda Tiyatrosu’nun da temeli oluşturur. İlk oyunları olan ‘Vatandaş Oyunu’ büyük ilgi görür. İbrahim İşler, Hasan Kıyafet, Yasef İncepınar, Yalçın Çakır, Mehmet Gökçe, Mehmet Şen, Mehmet Şafak, Necati Kesici adlı öğretmenlerden ve gençlerden Celal Caneroğlu, İsmet Tahtacıoğlu, Şefik Döğen, Ferdi Akarnur’dan oluşan bir heyet seçilir ve dönemin belediye başkanı Bünyat Arsan’dan kuyumcular çarşısındaki nikah binasının yarısını oda tiyatrosu yapmak için isterler. Başkan bu talebi olumlu karşılar. Bir banka koltukları, Ulusoy şirketi otomatik açlıp, kapanan perde, Zafer Sineması sahibi Osman Bakan oyunun başlama saatini bildiren gonk işini yapma sözü ve dekoratör Vedat Çelik’in katkılarıyla tiyatro salonu oyunlara hazır hale gelir. Böylelikle Samsun bir oda tiyatrosuna sahip olmuştur.  Başkan Dr. Bünyad Arsan da Samsun Tiyatro tarihine adını altın harflerle yazdırmıştır.
Eski belgelerde her ne kadar Oda Tiyatrosu ve Samsun Amatör Tiyatro Topluluğu adı altında iki topluluk olarak görülse de aslında her ikisi de aynı kişilerden oluşmaktadır. 1966 yılında ‘Oda Tiyatrosu’ adı altında toplanılır. Sergiledikleri ilk oyun ise Cevat Fehmi Başkut’un yazdığı ve o zaman henzü 18 yaşında olan Gülçin Özova’nın yönettiği ‘Buzlar Çözülmeden’ olmuştur. Bu üç perdelik komedi oyununun kadrosu; İsmet Tahtacıoğlu, Mehmet Şafak, Ferdi Akarnur, Şefik Döğen, Eren Gültekin, Fatma Demirhan, Güner Altıparmak, Mehmet Şen, Mehmet Gökçe, Mehmet Çakır, Rafet Uzun, Dilek Bilgin, Ahmet Bayraksoy, Cemalettin Etli Kavaklıgil ve Erkal Keçoğlu’ndan oluşmaktaydı.

Haftada 3 gün kapalı gişe oynanan bu oyun herkesi mutlu eder. Bilet alabilmek için uzun kuyruklarda bekleyen, küçücük salonu dolduran Samsunlular, sahnede bu işe gönül veren gençler için büyük bir motivasyon olmuştur. Sahnedeki gençler, sevinç gözyaşları ile seyircileri defalarca selamlamışlardır. 

Oda Tiyatrosu oyuncularına Samsun’daki bu başarı yetmez ve adlarını tüm Türkiye’ye duyurabilmek adına Ortadoğu Teknik Üniversitesi Tiyatro Kulübünün ilk kez 1966 yılında düzenlediği Amatör Tiyatro Şenliğine katılırlar. Ülke çapında sayıları 30 kadar olan bu amatör tiyatro kulüpleri arasından şenliğe davet edilen 7 tiyatrodan biri olur Samsun Oda Tiyatrosu. Ankara’da sahneye çıkan topluluk, birinci seçilir. Ferdi Akarnur, en iyi oyuncu ödülünü alırken, oyunun 18 yaşındaki genç yönetmeni Gülçin Özova ise ödül alan ilk amatör kadın tiyatro yönetmeni seçilir. Bu başarı Samsun’da büyük ses getirir.

Samsun Oda Tiyatrosu, Cevat Fehmi Başkut’un Buzlar Çözülmeden, Jean Paul Sartre’nin Saygılı Yosma, Richard Nash’in Yağmurcu, Rıfat Ilgaz’ın Hababam Sınıfı, Aziz Nesin’in Karagöz’ün Antrenörlüğü, Rıfat Ilgaz’ın Bizim Koğuş, Turgut Özakman’ın Duvarların Ötesi oyunlarıyla Samsunlulara tiyatroyu sevdirirken oyuncu bulmakta güçlük çekiliyordu. Özellikle kadın oyuncu bulmakta...
Aileler kız çocuklarının sahneye çıkmasına izin vermediğinden, erkek oyuncular pek çok kez kadın kılığına girmek durumunda kalmışlardır.

Oyuncular dağılır

Turgut Özakman’ın Duvarların Ötesi oyunu, Oda Tiyatrosu’nun kendi oyuncularıyla oynadığı son oyundur. Oda Tiyatrosu oyuncularının büyük kısmı öğretmenlerden oluşuyordu. Bir süre sonra ortaya çıkan bir takım dedikodular ve tatsız olaylar nedeniyle öğretmenler buradan ayrılarak, kendi tiyatro toplulukları olan 19 Mayıs Samsun Tiyatrosu’nu kurarlar. Halk Eğitim Merkezinde Bir Yol, Öğretmen ve Deli Dumrul adlı oyunları sahneleyen topluluk, daha sonra dağılır.
Profesyonel oyuncular getirilir

Tiyatroya Demircan Türkdoğan, Yekta Keçeli, Selma Süreyya Arısan, Ayhan Aytimur ve İsmail Hakkı Şen gibi Ankara ve İstanbul’dan gelen profesyonel oyuncularla devam edilir. Bu ekip Jean Anouillh’in Generalin Aşkı, Pinokyo, İsmail Hakkı Şen’in Memiş, Necati Cumalı’nın Derya Gülü ve Neil Simon’un Borusunu Öttüren oyunlarını sahnelemişlerdir. Borusunu Öttüren oyunu Samsun Fuar Açıkhava Tiyatrosu’nda oynanmıştır. 

Geri dönmediler

Samsun Oda Tiyatrosu, sık sık profesyonelce turnelere çıkmaktaydı. Kadronun zaten önemli bir kısmı Ankara ve İstanbul’dan gelen profesyonel oyunculardan oluşmaktaydı. 1973’te turneye çıkan ekip bir daha Samsun’a dönmez. Şehirde zaten oyuncu bulmakta ve seyirciye ulaşmakta sorun yaşanıyordu. Yeni gelen belediye başkanı Vehbi Gül, Oda Tiyatrosu’nu kapatıp, nikah salonuna dönüştürür ve şehirde tiyatro hayatı uzunca bir süre kesintiye uğrar. Sanatçıların çoğu memur olur, tiyatro seyircisi ise yok olmaya başlar.
1981 yılında askeri yönetimin belediye başkanı Dr. Selahattin Ereren tarafından Belediye Konservatuarının tiyatro bölümü açılır. 25 kişiyle öğretime başlanır. Bölüm şefliğine 1960’lı yıllarda Samsun Oda Tiyatrosu’nda oyuncu olarak görev yapan Ragıp Erden getirilir ve Gazi Müzesi’nin altında bulunan 110 kişilik tiyatro sahnesi Tatbikat Deneme Sahnesi olarak hizmete açılır. Salon tamamen sıradan bir biçimde düzenlenir. Seyirciler tahta sandalyelerde oturur. Burada sergilenen ilk oyun Koca Bebek’tir. 1982 yılında Turgut Özakman’ın yazdığı Fehim Paşa Konağı oyunu büyük ilgi görür. Konservatuarın tiyatro bölümünün eğitici kadrosunun dar oluşu, öğrencilere tiyatro eğitiminin verilmesinde güçlük yaratıyordu. 

Sonrasında sırasıyla Ana Hanım Kız Hanım, Başar Sabuncu’nun Şerefiye, Remzi Özçelik’in Deli Gömleği ve Cevat Fehmi Başkurt’un Makine oyunu sahnelenir. 1984 yılına gelindiğinde Deneme Sahnesi, tadilat nedeniyle bir yıl oyunlara kapatılır, ancak bu arada konservatuar tiyatro eğitimine devam eder.

1983 yılında bir araya gelen Ayhan Özçelik, Akgün ve Cihangir Dülger, Samsun Tiyatrosu adı altında bir topluluk kurarlar. Kandemir Konduk’un Dök İçini Rahatla adlı kabaresi, Ülker Köksal’ın Uzaklar, Hidayet Sayın’ın Fiyasko adlı oyunlarını Konak Sineması’nda sergileyen topluluğun en hevesli seyircileri Ondokuz Mayıs Üniversitesi öğrencileridir. Topluluk aynı zamanda tiyatro kursları da düzenliyordu. Tiyatro seyircisini artırmak ve çocukları toplumsal yaşama katmak amacıyla çocuklarıyla tiyatroya gelen ailelerin çocukları, balkona alınarak oyun bitiminde yine ailelerine teslim edilirdi.

Samsun Tiyatrosunun ömrü sadece 3 yıl sürmüştür. 

Ülkenin en lüks oda tiyatrosu

Yıl 1985... Belediye Başkanı Vehbi Gül, Gazi Müzesinin altındaki yeri yüklü miktarda para harcayarak Türkiye’nin en lüks Oda Tiyatrosu haline getirir. Yaptırılan bu binayı gören Levent Kırca, “İstanbul’da bile böyle bir bina yok” der. Tiyatro 1987-88 sezonunda perdelerini Necip Fazıl Kısakürek’in Reis Bey adlı oyunuyla açar. Ragıp Erden’in yönettiği oyunda, Celal Caneroğlu, Necati Yılmaz, Ali Sinan Demirkale, Selma Uslu, Berna Taşova, Yusuf Boğa, Mustafa Kırca, Senem Kusur, Şahin Saraç, Suat Özgültekin, Selda Demirel, Sebahattin Congur, Kader İlhan, Cemal Dönmez, Erhan Başoğlu, Erol Bayrak, Ahmet Tellioğlu, Kemal Çağlayan, Necip Dilmaç, Hüseyin Özay, Şaban Yaman ve Bülent Keskin rol alır. 

Oda Tiyatrosunda sonrasında sırasıyla Şinasi’nin Şair Evlenmesi, Necati Cumalı’nın Nalınlar, Turgut Özakman’ın Duvarların Ötesinde oyunları sergilenir. Tiyatro salonu dolup taşmaya başlıyor. 

Muzaffer Önder dönemi

1989-90 tiyatro sezonu Töre oyunuyla başlar. Belediye başkanlığı görevine getirilen Muzaffer Önder, “Tiyatroyu Samsun seyircisine bundan sonra daha sık gösterme çabasında olacağım. Tiyatroyu şehrimizin en uzak köşesine, okullara, mahallelere kadar ulaştırmalıyız” der. 
Bu dönemde Samsun’da tiyatro adına bir ilk daha gerçekleşir. Oda Tiyatrosunda sergilenen oyunlarda görev alan oyuncular, artık oyundan elde edilen gelirin yüzde 60’ını alacaklardır. Töre oyununda bu karar uygulanır, ancak daha sonraki oyunlarda görev alan oyuncular bu parayı almayı reddederler. Paylarına düşen geliri belediyeye bağışladıklarını söylerler. 

Oda Tiyatrosunda sergilenen diğer oyunlar arasında, Batakhane Güzeli, Ay Işığında Şamata, Ballar Balını Buldum, Yangın Yerinde Orkideler, Vatan Kurtaran Şaban, Ellerimin Arasındaki Hayat, Deliler Arasında, Harput’ta Bir Amerikalı bulunmaktadır.
1990-91 sezonundan itibaren Belediye Konservatuarına bir de Tiyatro Çocuk Bölümü eklenir. 

Yıl 1992... Seyirci sayısı yedi binlere ulaşıyor. Bir yılda üç oyun sergilenebilir hale geliyor. Artık salon Samsun’a yetmiyor. Samsun’un nüfusu üç yüz bine ulaşmış. Neredeyse yüz kişiye bir koltuk düşüyor.
1995 yılında Oda Tiyatrosunun bulunduğu bina, belediye tarafından tadilat yapılması amacıyla Kültür Bakanlığına devredilir. Binanın çatısı akmaya başlar, salon ışıklarına dek sökülür. Ragıp Eden, tiyatro bölümü şefliğinden depo memurluğuna verilir. Her köşesinde emeği olan salonun hoyratça harcanmasını ve görev değişikliğini içine sindiremeyen Eden, emekliliğini ister.

Samsun Oda Tiyatrosunun son oyunu 1996 yılında Ersin Erge’nin yazıp, yönettiği Herhangi Bir Gece Yarısı oyunu olmuştur.
Salonlarının kapatılmasını protesto eden tiyatrocular, 27 Mart 1996 Dünya Tiyatrolar Gününde Oda Tiyatrosunun kapısında toplanıp bir basın açıklaması yaparlar ve tiyatro kapısına siyah bir bant çekerler. Sanat ve Kültür Müdürlüğü bünyesindeki Tiyatro bölümü eğitimine devam eder, ancak 1924 yılında bile en küçüğü 400 kişilik olan toplam dört tiyatro salonu bulunan Samsun’da artık salon kalmamıştır.

Gazi Belediyesi Tiyatro Topluluğu

1996 yılı Mart ayında kurulan bu toplulukta Mehmet Çömez, Saliha Çandar, Cemal Dönmez ve Cem Kaynar gibi isimler bulunmaktaydı. Topluluğun oyunlarını oynadığı Gazi Sahnesi, 1996 yılında dönemin Belediye Başkanı Vedat Yılmaz tarafından açıldı. Topluluk ilk olarak Donald l. Coborn’un Cin Oyunu adlı eserini sahneler. Sonrasında ise Erman Canatan’ın Evin Kadınları adlı oyunu Cem Kaynar tarafından sahneye konulur. Oyunun kadrosunda Deniz Arpacı, Saliha Çandar, Neslihan Burtaçgiray, Barış Yıldırım, Hülya Aksu, Emine Türkyılmaz, Mehmet Çömez, Cemal Dönmez ve Tuncay Avanosoğlu yer almaktaydı.

Gazi Belediyesi Tiyatro Topluluğu, iyi bir kitle yakalamıştı. Samsun’da özel tiyatrolar yoktu. Gazi Belediyesi Tiyatro Topluluğu’ndan sonra birçok özel tiyatro kuruldu. Gazi Sahnesi, aynı zamanda bir okul ve mektep görevindeydi. Amatör ve profesyonel tiyatroların, hatta turneye gelen bir çok ünlü tiyatro oyununun da ev sahipliğini yapmıştır.

1997-98 sezonunda  grup içerisinde yaşanan bazı sorunlar nedeniyle bazı oyuncular gruptan ayrılır. Gazi Belediyesi Tiyatro Topluluğu Mehmet Çömez ve Cem Kaynar ile yoluna devam eder. 

Gazi sahnesi

Gazi sahnesi ek sandalye ve koltuk sistemiyle beraber 93 kişilik bir yapıydı. Şu anda ise 150 kişilik bir yapıdır. Zaman içerisinde birçok tiyatro sahnesi açılıp kapandı. Gazi Sahnesinde yetişen tiyatro sanatçılarından, şimdi üniversitelerde eğitmenlik, televizyon dizi ve tiyatro oyunculuk yapan birçok isim bulunmakta. Bu sahne, Samsun’da önemli bir hizmet görmüştür. Sonraki belediye başkanları döneminde çok fazla ilgi göremedi. O dönemde tiyatrocularda çok fazla birlik ve beraberlik olmaması, sesini daha iyi duyuramaması, zaman içerisinde çok vasıfsız bir yermiş gibi insanlar tuvaleti temiz değil, ışıkları yanmıyor diye Gazi Sahnesini çok tercih etmemeye başladılar. Büyükşehir Sanat Merkezinin açılmasıyla dışarıdan gelen ünlü tiyatrocular Samsun’a turneler yapmaya başladı. Gazi Sahnesinde haftada bin kişiye oyun oynanıyordu. Gazi Sahnesi o kadar rağbet görüyordu ki bir oyun 35-40 kere oynanıyordu.

Günümüzde il genelinde 2009'da açılan Samsun Devlet Tiyatrosunun yanı sıra özel kuruluşlar olan Düşevi Oyuncuları Tiyatrosu, Küçükler Kukla Tiyatrosu, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tiyatro Kulübü, Samsun Tiyatro Temaşa, Samsun Sanat Tiyatrosu, Samsun Seyir Tiyatrosu, Samsun Söz Tiyatrosu, Tiyatro Amisos ve Tiyatro  faal olarak gösterilerini sürdürmektedir.

 Bu tiyatrolardaki toplam koltuk kapasitesi 2.119 olup 2017 yılı verilerine göre 167 gösterimde perdelenen 60 yerli 12 yabancı eser için toplam 45.585 bilet satılmıştır. Ayrıca 2015'te kurulan Karadeniz'in tek tiyatro okulu Canik Tiyatro Okulu ve ilk kez 2017'de düzenlenen Canik Tiyatro Festivali de ildeki tiyatroya dair diğer aktivitelerdir.